Το ελληνικό θέατρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από τον Πέτρο Βραχιώτη (1ο μέρος)

Ο Πέτρος Βραχιώτης γεννήθηκε στην Αθήνα (1980). Είναι απόφοιτος τους Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών (2003) και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος της ίδιας σχολής (2006). Ως φοιτητής συμμετείχε ανελλιπώς στις παραστάσεις του Συλλόγου Φοιτητών ΤΘΣ στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ως μεταπτυχιακός φοιτητής εργάστηκε για την οργάνωση των καλοκαιρινών σεμιναρίων που οργανώνει το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Έρευνας και Τεκμηρίωσης Παραστάσεων Αρχαίου Ελληνικού Δράματος στην Επίδαυρο (κύκλος μαθημάτων με τίτλο Exploring European Identities/Ideologies by means of (Re)presentations of Ancient Greek Drama) και για την ψηφιοποίηση της Συλλογής των Θεατρικών Προγραμμάτων της Βιβλιοθήκης του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών. Το Δεκέμβριο του 2005 έλαβε μέρος στο Α΄ Θεατρολογικό Συνέδριο του Πανελλήνιου Επιστημονικού Συλλόγου Θεατρολόγων με ανακοίνωση για το Θέατρο στη Μακρόνησο (δημοσιεύτηκε στο «Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους 2007», έτος Θ΄. Επιμ. Στρατής Γ. Φιλιππότης. Αθήνα: Ερίννη, 2007, σ.σ. 117 127). Σε συνεργασία με την καθηγήτρια Χρ. Σταματοπούλου Βασιλάκου εργάζεται για την έκδοση του τόμου Ελληνική βιβλιογραφία θεατρικών έργων, διαλόγων και μονολόγων: 1900 1940 (υπό έκδοση). Από τον Μάρτιο του 2008 εκπονεί διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών με θέμα το θέατρο στους τόπους εξορίας (Μεταξική δικτατορία Εμφύλιος πόλεμος Επταετία). 

_____________________________________________________________________________

1. Εποχές και τύποι της ελληνικής κωμωδίας 

Η ελληνική λογοτεχνική κωμωδία είναι κυρίως η Αττική κωμωδία. Μόνο η Δωρική κωμωδία στη Σικελία το 1ο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. εξελίχθηκε ανεξάρτητα της Αττικής μάλλον νωρίτερα και πιθανότατα έχει επηρεάσει την εξέλιξή της. Αντίθετα με την κωμωδία της Σικελίας που εμφανίζει έναν δικό της αυτόνομο τύπο, η Αττική κωμωδία με τις εσωτερικές - εξωτερικές μεταμορφώσεις δεν αντιπροσωπεύει έναν ενιαίο τύπο κωμωδίας. Η Αττική κωμωδία χωρίζεται σε τρία είδη: Αρχαία, Μέση, Νέα. Αυτό είναι το χρονολογικό και τυπολογικό πλαίσιο της κωμωδίας για τη σύγχρονη έρευνα. Η Αρχαία Κωμωδία εισήχθη στους αρχαίους δραματικούς αγώνες το 486 π.Χ. και διαρκεί περίπου έως το 400 π.Χ. Η Μέση Κωμωδία αρχίζει περίπου το 400 π.Χ. και τελειώνει περίπου το 320 π.Χ. Η Νέα Κωμωδία αρχίζει περίπου το 320 π.Χ. και τελειώνει περίπου το 120 π.Χ. (δύσκολα ορίζεται το ακριβές όριο ανάμεσα στη Μέση και τη Νέα κωμωδία). 

Α. Η Δωρική κωμωδία στη Σικελία

Ο Επίχαρμος ταυτίζεται με την αρχή της ιστορίας της ελληνικής κωμωδίας. Είναι ο μοναδικός εκπρόσωπος της Σικελικής κωμωδίας. Γνωρίζουμε έστω και αποσπασματικά το έργο του (άλλοι γνωστοί κωμικοί συγγραφείς: Δινόλοχος, Φόρμις). Ανέβασε κωμωδίες ίσως από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. στις Συρακούσες την εποχή του Γέλωνα και του Ιέρωνα. Γνωρίζουμε 37 τίτλους έργων του ενώ σώζονται σχεδόν 240 σύντομα αποσπάσματα των έργων του. Οι κωμωδίες του ήταν το αποτέλεσμα μιας λογοτεχνικής επεξεργασίας λαϊκών μορφών δράσης, πράγμα διαδεδομένο στο δωρικό χώρο. Τα έργα του περιέχουν φανταστικές ιστορίες μικρής έκτασης. Στις κωμωδίες του τεκμηριώνεται η χρήση του ιαμβικού τρίμετρου, του τροχαϊκού τετράμετρου και του ανάπαιστου. Η Δωρική κωμωδία δεν είχε χορό του είδους και της μορφής της Αττικής κωμωδίας. Υπό τη στενή έννοια του όρου, τα έργα του Επίχαρμου δεν ήταν κωμωδίες. Κωμωδίες τα χαρακτηρίζουν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Όμως η έλλειψη χορού δεν αποκλείει την εμφάνιση ομάδων προσώπων. Ο πληθυντικός των τίτλων «Χορεύοντες», «Πέρσαι», «Σειρήναι» είναι ενδεικτικός. Τα πρόσωπα συμμετέχουν στη δραματική πλοκή του έργου ενώ στην Αττική κωμωδία συμμετέχουν αποσπασματικά (ανάλογα με το σατυρικό δράμα).

Ο «κόσμος» των κωμωδιών του Επίχαρμου: 14 τίτλοι υποδηλώνουν καθημερινά θέματα 20 τίτλοι υποδηλώνουν μυθολογικά θέματα. Τα καθημερινά θέματα αγαπήθηκαν περισσότερο και κυριάρχησαν έναν αιώνα αργότερα στη Μέση Κωμωδία. Κεντρικό σημείο είναι η τυπική συμπεριφορά των διάφορων κοινωνικών ομάδων (π.χ. «Μεγαρείς»). Τον Επίχαρμο δεν τον ενδιέφερε το ατομικό αλλά το γενικό. Οι κωμωδίες του ήταν κωμωδίες τύπων. Στα μυθολογικά θέματα πρωταγωνιστής είναι ο κεντρικός δωρικός ήρωας, ο Ηρακλής. Το όνομά του απαντάται σε 5 κωμωδίες, σε άλλες 5 πρωταγωνιστεί ο Οδυσσέας. Εδώ συναντούμε την άκακη απομυθοποίηση των ηρώων.

Β. Η Αττική κωμωδία 

Έκταση και υπάρχουσα κατάσταση  

Το 486 π.Χ. για πρώτη φορά οι κωμωδιογράφοι παρουσίασαν στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων τα έργα τους. Παραστάσεις κωμωδιών τεκμηριώνονται μέχρι το 120 π.Χ. Ο αριθμός των κωμωδιών που γράφτηκαν από το 486 π.Χ. έως το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.Χ. είναι πολύ μεγάλος. Κάθε χρόνο παρουσιάζονταν πέντε καινούργιες κωμωδίες (κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου μόνο τρεις). Το 445 π.Χ. θεσμοθετείται μια άλλη σημαντική εορτή κατά την οποία παίζονται κωμωδίες: τα «Λήναια». Μέχρι το 340 π.Χ. παρουσιάζονται άλλες πέντε καινούργιες κωμωδίες το χρόνο. Ο συνολικός αριθμός έργων πλησιάζει τις 2.300 κωμωδίες (νέες παραγωγές και επαναλήψεις). Τον 4ο αιώνα π.Χ. οι ποιητές γράφουν κωμωδίες αποκλειστικά για παραστάσεις εκτός της περιοχής της Αττικής. Οι Αθηναίοι Αντιφάνης και Μένανδρος και οι ξένοι Άλεξις, Δίφιλος και Φιλήμων έγραφαν και για τη θεατρική αγορά εκτός Αττικής.

Γνωρίζουμε 45 κωμικούς ποιητές της Αρχαίας Κωμωδίας και 350 τίτλους φιλολογικά τεκμηριωμένους. Το σύνολό τους ξεπερνά τους 500. Ανακριβείς είναι οι αριθμοί της Μέσης Κωμωδίας: γνωστοί είναι περίπου 650 τίτλοι και 50 ποιητές. 600 τίτλοι τεκμηριώνονται φιλολογικά. Τα ίδια ισχύουν και για τη Νέα Κωμωδία. Ονομαστικά γνωρίζουμε περίπου 90 ποιητές και περισσότερους από 450 τίτλους. Στα χέρια μας έχουμε αποσπάσματα από 380 κωμωδίες. Μεγάλο το πλήθος των έργων

Διαθέτουμε, συγκριτικά με τα παραπάνω, έναν πολύ μικρό αριθμό κωμωδιών: 11 κωμωδίες του Αριστοφάνη, το «Δύσκολο» του Μενάνδρου και αποσπάσματα άλλων έργων του, και διασκευές από τον Πλαύτο και τον Τερέντιο με περιορισμένη λογοτεχνική αξία.

Απαρχές 

Οι απαρχές της Αρχαίας Κωμωδίας είναι ουσιαστικά άγνωστες. Το αναφέρει και ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική». Οι ρίζες της πρέπει να αναζητηθούν σε λαϊκά ήθη και έθιμα της αρχαιότητας και να ενταχθούν σε ένα λαϊκό εορταστικό πλαίσιο που να αντιστοιχεί με το σημερινό καρναβάλι, τις αποκριές. Ο όρος «Κωμωδία» μας διευκολύνει να προσεγγίσουμε κάπως πιο αντικειμενικά τις απαρχές αφού προφανώς υποδηλώνει το άσμα ενός κώμου, μιας ομάδας αχαλίνωτων ανδρών. Πιθανότατα σε αυτές τις ομάδες σημαντικό στοιχείο αποτελούσε ο φαλλός, σύμβολο γονιμότητας στη λατρεία του θεού Διονύσου. Επίσης, πρέπει να υπήρχαν και σχετικά με το φαλλό τραγούδια. Αυτά πρέπει να περιείχαν και ειρωνικά σχόλια για τους παρευρισκόμενους θεατές.  

Αυτός ο χλευασμός προερχόταν από τις πιο χαμηλές τάξεις και προοριζόταν για τις πιο εύπορες. Γινόταν ένα μέσο για τους φτωχούς και τους δούλους να ασκούν, στα πλαίσια των λαϊκών γιορτών, κριτική στους πλούσιους και στους γαιοκτήμονες χωρίς κίνδυνο. Συχνά οι συμμετέχοντες θα φορούσαν μάσκες ζώων ή θα έφερναν μαζί τους ζώα με τα οποία θα ταυτίζονταν. Αινιγματικό το ερώτημα για τη γένεση της Αρχαίας Κωμωδίας. Στην αρχή της πιθανότατα υπήρχε ένα λυρικό τραγούδι. Ίσως η Παράβαση, που εμφανίζεται αργότερα, να έχει σχέση με αυτό το τραγούδι, με έντονα στοιχεία για τους αντιπαθείς πολιτικούς. Όλα αυτά τα στοιχεία τεκμηριώνονται με την ενδυμασία της κλασικής Κωμωδίας. Έχουμε σαφή αντιστοιχία μελανόμορφων αγγειογραφιών (6ου αιώνα π.Χ.) με τους χορούς (π.χ. «Όρνιθες»). Έτσι, η αμφίεση των προδραματικών εκδηλώσεων διατηρείται.

Β.1. Πρώιμη ή προκλασική αρχαία κωμωδία (486-455 π.Χ.)

Στο σύνολό τους οι ποιητές της Αρχαίας Κωμωδίας ήταν απλοί Αθηναίοι πολίτες, είχαν γεννηθεί στην Αθήνα. Οι αρχαιότεροι ποιητές από το 486 π.Χ. ως την εμφάνιση του Κρατίνου το 455 π.Χ. είναι γνωστοί μόνο με το όνομά τους. 

(Η συνέχεια στο επόμενο)