Χριστούγεννα. Η σημασία μέσα από τη σημειολογία τους, από τη Νίκη Σουρά

Η αναζήτηση της αρχικής σημασίας των λέξεων μέσω της ετυμολογικής ανάλυσής τους, αλλά και η μελέτη της μεταβολής αυτής της αρχικής σημασίας με την πάροδο του χρόνου αποτέλεσε το βασικό πεδίο ενδιαφέροντος της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας, κατεύθυνσης που δέσποζε στα πρώτα βήματα της γλωσσολογικής επιστήμης. Παραμένοντας σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε τη σημασία της λέξης των Χριστουγέννων στην ετυμολογική ανάλυσή της στα δομικά στοιχεία της.

Σύνθετη η λέξη που μας ενδιαφέρει, αναλύεται σε Χριστός και γέννα, δηλώνοντας σαφώς την ημέρα γέννησης του Θεανθρώπου, του Υιού του Θεού κατά την χριστιανική θρησκεία. Η λέξη, όμως, ήδη κατά την πιθανή δημιουργία της έχει αποκτήσει ευρύτερο σημασιολογικό περιεχόμενο. Καθώς οι γλωσσολόγοι διαπίστωναν και εξαρτούσαν την έννοια της σημασίας και την ερμηνεία της από το ενδογλωσσικό και το εξωγλωσσικό περιβάλλον, η γλωσσολογική επιστήμη μετατόπιζε ολοένα και περισσότερο το βάρος από την ελάχιστη σημασιολογική μονάδα στη μέγιστη σημασιολογική δομή, που είναι το κείμενο και στη συσχέτισή της με υποκειμενικούς, εκφραστικούς, κοινωνικούς, ιστορικούς και βιωματικούς παράγοντες.

Υπό αυτήν τη θεώρηση, τα Χριστούγεννα αποκτούν τη γνωστή σημασία της χριστιανικής γιορτής κατά την οποία εορτάζεται η γέννηση του Θεανθρώπου και του ελπιδοφόρου μηνύματος αυτής. Και βέβαια από εκεί και πέρα αρχίζει και ένα πλήθος ερμηνειών, σημασιολογικών και σημειολογικών προσεγγίσεων τις οποίες προσθέτει στην λέξη η ανθρώπινη διάθεση και δραστηριότητα. Η αρχική σημασία της χριστιανικής γιορτής, σύμφωνα με την οποία ο ερχομός του Χριστού στον κόσμο μας κομίζει στην ανθρωπότητα την ελπίδα και η αγάπη του Θεού για τον άνθρωπο διαχέεται και πολλαπλασιάζεται ως αγάπη του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο εμπλουτίζεται. Η γιορτή, στη διάρκεια των αιώνων αλλάζει ως προς τον τρόπο εορτασμού, περνάει ως κοινωνικό φαινόμενο σε διαφορετικούς λαούς και θρησκείες, διατηρεί όμως πάντα το βασικό μήνυμα της αγάπης. Πάντα; Κάπου εδώ διατυπώνονται ενστάσεις.

Τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων είναι για πολλούς το μέσο διατήρησης του μηνύματος και σύνδεσής του με την παράδοση. Κάλαντα, ύμνοι, καλικάντζαροι, στολισμοί, γλυκά και ευχές διατηρούνται, αναβιώνουν ή και ανανεώνονται σε μια προσπάθεια δημιουργικής διατήρησης του διαχρονικού μηνύματος. Όμως, συχνά το έθιμο της ανταλλαγής των δώρων, που σκοπό έχει να ενισχύσει το συναίσθημα της γενναιοδωρίας και της προσφοράς ως εκδήλωσης των συναισθημάτων μας αποκτά έντονα υλικό χαρακτήρα που με τη σειρά του αποδομεί τον αρχικό του χαρακτήρα. Αν μάλιστα λάβουμε ως παράδειγμα χριστουγεννιάτικους εορτασμούς σε καιρούς γενικότερης οικονομικής ευημερίας, τόσο τα δώρα όσο και άλλες εκδηλώσεις στολισμού και εορτασμού αποκτούν διαστάσεις υλισμού.

Και αν τα δώρα αποτελούν ήδη εξ ορισμού αντανάκλαση της εκκοσμίκευσης των Χριστουγέννων ως υλικά αγαθά, πλήθος άλλων Χριστουγεννιάτικων εκδηλώσεων έρχονται να προστεθούν στη λίστα των καταναλωτικών συνηθειών. Τα κάλαντα από χαρμόσυνη αναγγελία της γιορτής αποκτούν ωφελιμιστικό χαρακτήρα αποσκοπώντας στο αντίτιμο, ο στολισμός των σπιτιών καθίσταται υπερβολικός και αυτοσκοπός, τα γλυκά και τα φαγητά σε αφθονία και πληθώρα, έθιμα προχριστιανικά του κάθε λαού, όπως οι καλικάντζαροι στην Ελλάδα, ομαλά ενταγμένοι στην χριστιανική γιορτή επί αιώνες δείχνουν να εξοβελίζονται από παγκοσμιοποιημένα σύμβολα του σύγχρονου καταναλωτισμού.

Ένα τέτοιο σύμβολο παραποίησης και ίσως εκμετάλλευσης του νοήματος αποτελεί ο Άγιος Βασίλης. Γνωστή η φιγούρα του ανά τον κόσμο, η καλοκάγαθη μορφή με την κόκκινη στολή, την άσπρη γενειάδα και τα ροδαλά μάγουλα, σαν άλλο σύμβολο ευημερίας, επισκέπτεται τα παιδιά όλου του κόσμου για να φέρει δώρα. Η συνήθεια υιοθετείται παγκοσμίως, ακόμα και σε περιοχές όπου τα Χριστούγεννα δεν έχουν θρησκειολογικούς ή ιστορικούς λόγους εορτασμού, όπως η Ιαπωνία. Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης πια του καταναλωτισμού και όχι του υγιούς συγκρητισμού σε λαογραφικό επίπεδο, το Πνεύμα των Χριστουγέννων των Βόρειων λαών της Ευρώπης συγχέεται με τον Άγιο Βασίλειο της Ορθοδοξίας και των ευρύτερων εορτασμών του Δωδεκαημέρου που περιλαμβάνουν την Πρωτοχρονιά και καταλήγουν στην κοινή μορφή του Άγιου Βασίλη, ενός διαφημιστικού κατασκευάσματος της γνωστής αμερικάνικης εταιρίας αναψυκτικού, που σκοπό είχε την αύξηση των πωλήσεων ενός προϊόντος, που αρχικά πωλείτο στα φαρμακεία για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Η αντικατάσταση της ασκητικής μορφής του Επισκόπου Καισαρείας, με το πλούσιο πνευματικό και φιλανθρωπικό έργο από ένα εμπορικό καθαρά σύμβολο υπογραμμίζει την εμπορευματοποίηση και εκκοσμίκευση των Χριστουγέννων με εμβληματικό τρόπο και αναζητώντας κάποια σημεία σύγκλισης θα μπορούσαμε μόνο να αναφέρουμε την προσφορά και την χαρά που και οι δύο άνδρες φέρνουν στα σπίτια των ανθρώπων και ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά.

Επιστρέφοντας στην γλωσσολογική μας θεώρηση και ψηλαφίζοντας την πνευματικότητα, που αδιαμφισβήτητα διακηρύσσει την ουσία της γιορτής, θα παρατηρήσουμε ότι η λέξη ετυμολογείται από την αρχαία ελληνική πνεύμα, που με τη σειρά της προέρχεται από τα αρχαία πνέω και πνοή. Αρχική σημασία της λέξης πνεύμα αποτελούσε η πνοή, ο άνεμος, στο λεξιλόγιο όμως της Βίβλου χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το Άγιο Πνεύμα, αλλά και τα υπόλοιπα κακά πνεύματα, ενώ αργότερα η λέξη δήλωσε τις διανοητικές ικανότητες ενός ατόμου, που του επιτρέπουν να κινείται στον κόσμο των ιδεών, την εσωτερική του υπόσταση, βούληση και σκέψη (Λεξικό της Νέας Ελληνικής, Γ. Μπαμπινιώτη, 1998). Αναλογιζόμενοι λοιπόν και τις προηγούμενες παρατηρήσεις για τα σύμβολα της γιορτής και τις προεκτάσεις της γίνεται κατανοητό πώς η σύγχρονη αντίληψη για τον εορτασμό της την απομακρύνει από την πνευματικότητα, της αποδίδει κοσμικό χαρακτήρα και μάλιστα με έντονο το στοιχείο της εμπορικής δραστηριότητας με χαρακτηριστικά άκριτου καταναλωτισμού.

Η απομάκρυνση αυτή από την θρησκευτικότητα ενώ είναι συχνά δεδομένη δεν σημαίνει ότι αξίζει τον αφορισμό. Ο άνθρωπος διαθέτει διττή υπόσταση, τα υλικά αγαθά αποτελούσαν πάντα επιδίωξή του. Η ισορροπία ανάμεσα στην υλική και πνευματική πλευρά του ήταν και είναι και εδώ ζητούμενο. Αναζητώντας λοιπόν το πραγματικό νόημα των Χριστουγέννων θα ήταν σκόπιμο και χρήσιμο εδώ να αναλογιστούμε κάποια πορίσματα και διδάγματα της σύγχρονης γλωσσολογικής θεώρησης. Οι λέξεις είναι σύμβολα που εμείς ορίζουμε για τα πράγματα και βρίσκονται σε σχέση αναφοράς με αυτά. Αυτήν ακριβώς την σχέση ερμηνεύει η σημασία, την αντικατάσταση της πραγματικότητας με σημεία. Ανατρέχοντας στις διάφορες προτάσεις ορισμών που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς από γλωσσολόγους και γλωσσολογικές σχολές, θα καταλήγαμε στο ότι οι περισσότεροι ίσως θα συμφωνούσαν με μια θεώρηση της σημασίας μέσω της θέσης που έχει μια λέξη στο σημασιολογικό σύστημα της γλώσσας και των σχέσεων που αναπτύσσει χρησιμοποιούμενη σε συγκεκριμένες προτάσεις. Σε τελική ανάλυση, μέσω των βιωματικών απηχήσεων και των προσωπικών και ευρύτερα κοινωνικών επιλογών μας, εμείς οι ίδιοι δίνουμε νόημα στις λέξεις˙ γιατί λοιπόν η απόδοση νοήματος στις μέρες των Χριστουγέννων να μην είναι επίσης δική μας υπόθεση και επιλογή;

Βιβλιογραφία

Λεξικό της Νέας Ελληνικής, Γ. Μπαμπινιώτης, 1998

Εισαγωγή στη σημασιολογία, Γ. Μπαμπινιώτης, 1985