Ο ριζοσυλλέκτης -1- Οι λέξεις και η σημασία τους, από τη Νίκη Σουρά

Αναπόσπαστο στοιχείο του χώρου του βιβλίου αποτελεί η γλώσσα. Λόγια, λέξεις, φράσεις, γράμματα, γλωσσικές επιλογές ξεδιπλώνουν μπροστά μας  και μέσα από τα βιβλία μια άλλη πραγματικότητα, αυτή του συγγραφέα και του οράματός του. Ας δούμε, λοιπόν, την ετυμολογία, την αρχική δηλαδή μορφή και σημασία κάποιων λέξεων κατεξοχήν συνυφασμένων με τον ευρύτερο χώρο των εκδόσεων και του βιβλίου.

Ανάγνωση

Όλα ξεκινούν με την ανάγνωση. Για τους «βιβλιοφάγους», η κατανόηση του περιεχομένου ενός γραπτού κειμένου, αλλά και η διαδικασία και τελετουργία της ανάγνωσης είναι το ζητούμενο. Ανάγνωση βέβαια καλούμε και την προφορική απόδοση ενός γραπτού κειμένου, το σχολικό μάθημα, αλλά και φιλολογικά τον τρόπο αποδόσεως και ερμηνείας ενός πολυσήμαντου μηνύματος από δεδομένο κείμενο, γραπτό ή προφορικό. Η τελευταία μάλιστα χρήση της λέξης απαντάται ιδιαίτερα αγαπητή σε δημοσιογράφους, πολιτικούς και χειριστές δημοσίου λόγου, οι οποίοι συχνά επικαλούνται τις «πολλαπλές αναγνώσεις των μηνυμάτων».

Αξίζει, όμως, στη συγκεκριμένη λέξη να αναφερθούμε περαιτέρω στην ετυμολογία της, η οποία αναζητείται στην αρχαία ελληνική «ανάγνωσις», με αρχική σημασία «αναγνώριση, ενθύμηση» από το αρχαίο <ἀνά + γιγνώσκω, όπου γιγνώσκω «γνωρίζω». Η ανάγνωση, λοιπόν, για τους αρχαίους συνδεόταν με την Πλατωνική θεώρηση της «ενθύμησης». Διαβάζοντας, δηλαδή, ξαναγνωρίζουμε αυτά με τα οποία ήδη έχει έρθει σε επαφή η ανθρώπινη ψυχή (θεώρηση φιλοσοφική).

Βιβλίο

Το βιβλίο, με τη μορφή που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, την έντυπη, τίθεται υπό αμφισβήτηση. Ένθερμοι υποστηρικτές του συχνά χαρακτηρίζονται οπισθοδρομικοί και ρομαντικοί από τους υπέρμαχους των ηλεκτρονικών εκδόσεων και εντύπων. Σε αυτούς τους διαπληκτισμούς συνήθως κριτής είναι ο χρόνος, αξίζει όμως να αναφερθεί ότι η αναζήτηση της ετυμολογίας της λέξης μας οδηγεί στο αρχαίο «βιβλίον» (από το βυβλίον με προληπτική αφομοίωση του –υ- σε –ι-), το οποίο με τη σειρά του μας παραπέμπει στην φοινικική πόλη Βύβλο, από όπου γινόταν η εισαγωγή του κατεργασμένου πάπυρου. Αποδίδει, λοιπόν, η λέξη λόγω ρίζας το σύνολο των χειρόγραφων ή τυπωμένων φύλλων χαρτιού που συρράπτονται και εκδίδονται σε αντίτυπα, χωρίς βέβαια αυτό να είναι περιοριστικό για την χρήση της, καθώς οι λέξεις, στο πέρασμα των χρόνων εμπλουτίζουν ή τροποποιούν τη σημασία τους συμπλέοντας με τις εξελίξεις.

Γραφή

Ανάμεσα στις πολλές δραστηριότητες που προέκυψαν από την θέληση του ανθρώπου να ξεφύγει από το πεπερασμένο και να κατακτήσει την αιωνιότητα εντάσσεται και η γραφή. Η επινόηση σημειολογικού συστήματος για την αποτύπωση του λόγου πάνω σε μια επιφάνεια ξεπέρασε τα εμπόδια της περιορισμένης προφορικής επικοινωνίας.

Ετυμολογικά, η λέξη αποτελεί το ουσιαστικό της λέξης «γράφω», της οποίας η αρχική αρχαία σημασία «χαράζω ελαφρά, ξύνω» δικαιολογεί την εξέλιξή της, αφού τα πρώτα γράμματα χαράσσονταν πάνω σε μαρμάρινες, ξύλινες ή κηρωμένες επιφάνειες. Αν μάλιστα θέλουμε να αναφερθούμε και σε ιστορικά γλωσσολογικά στοιχεία, η ελληνική γραφή αποτελείται από τον συνδυασμό του φοινικικού συστήματος, όπου τα γράμματα συμβόλιζαν σύμφωνα, με την ελληνική επινόηση της ξεχωριστής δήλωσης των φωνηέντων, η δε λατινική γραφή, που χρησιμοποιείται ευρύτατα σήμερα έχει ελληνική προέλευση επίσης.

Μετάφραση

Λέξη κομβική για τον χώρο του βιβλίου. Συχνά γίνεται λόγος για «κατά λέξη», για «ελεύθερη» ή «λογοτεχνική» μετάφραση. Η διαδικασία αυτή της μεταφοράς και απόδοσης ενός κειμένου σε γλώσσα διαφορετική από αυτήν της σύλληψης και παραγωγής του,το καθιστά οικουμενική και πανανθρώπινη κληρονομιά. Πρόκειται για σύνθετη λέξη, με ετυμολογία από το <μετά + φράζω, όπου φράζω με τη σημασία του «δηλώνω, δείχνω, εκφράζω».

Έκδοση

Παράλληλη η πορεία της λέξης με αυτήν του βιβλίου. Η αρχική σημασία της, δηλαδή η τύπωση και δημοσίευση πρωτότυπου ή παλαιότερου έργου σε πολλά αντίτυπα και η διάθεσή τους στην κυκλοφορία, διευρύνθηκε και ακολουθώντας τα τεχνολογικά επιτεύγματα συμπεριέλαβε την ηλεκτρονική μορφή έκδοσης, που για παράδειγμα κυκλοφορεί και διαβάζεται στο διαδίκτυο (π.χ. ηλεκτρονική έκδοση εφημερίδας). Προέρχεται από το αρχαίο ρήμα εκδίδωμι. Με τη σημασία της δημοσίευσης βιβλίου απαντάται για πρώτη φορά στους ελληνιστικούς χρόνους για τις εκδόσεις έργων από τους αρχαίους γραμματικούς.