Κουκλόσπιτο, πικραμύγδαλο και άλλα γλωσσικά τερτίπια…, από την Κατερίνα Φραγκοπούλου

Στη γλώσσα μας υπάρχουν πολλές φαινομενικά απλές λέξεις όπως στάχτη, τζάκι, σπίτι, ζέστη, χειμώνας, σκύλος. Σε αυτές τις λέξεις έρχονται να προστεθούν και κάποιες, ακόμα, λεξούλες, λιγάκι πιο περίπλοκες, οι λεγόμενες σύνθετες λέξεις.

Παραδείγματα σύνθετων λέξεων μπορεί να βρει κανείς παντού γύρω του αν απλά παρατηρήσει το σπίτι του…μπαλκονόπορτα, θυροτηλέφωνο, μαξιλαροθήκη, κουρτινόξυλο, κλειδαρότρυπα, τους ανθρώπους και τα χαρακτηριστικά τους….καστανόξανθη κοπέλα, ψιλόλιγνος άντρας, μισάνθρωπος, φιλήδονος, γλυκανάλατα λόγια, τη φύση και τα ζώα…γαλαζοπράσινα νερά,  βαθυκόκκινο ηλιοβασίλεμα, αστραπόβροντα, ασπρόμαυρο γατάκι, πολύχρωμο παπαγαλάκι.

Στις νεοελληνικές διαλέκτους είναι, επίσης, πάμπολλες οι σύνθετες λέξεις. Στη διάλεκτο των Επτανήσων, ανοίγοντας κανείς ένα τοπικό γλωσσάρι μπορεί να εντοπίσει διαλεκτικά σύνθετα όπως βουρλομπαντιέρας (ο) "ο παλαβιάρης", μοροφίντο (το) "ο τοίχος", στραβοκάντουνο (το) "το ελικοειδές καντούνι", καντηλιερόστρατσα (η) "το πατσαβούρι της λυχνίας", τσερασπανιά (η) "το βουλοχέρι για σφραγίδες". Αντίστοιχα στα Ποντιακά υπάρχουν παραδείγματα συνθέτων, όπως μελοκούτιν (το) "δοχείο με μέλι", λεμονάπιν (το) "απίδι με γεύση λεμονιού", χιονοφώς (το) "η αντανάκλαση του χιονιού". Στα Κρητικά παρατηρούνται, επίσης, πολύ ενδιαφέρουσες περιπτώσεις σύνθετων λέξεων, για παράδειγμα τυρόσπιτο (το) "δωμάτιο για την αποθήκευση τυριού", τσικαλοκαθέ "θέση για την αποθήκευση κουζινικών σκευών". Επιπρόσθετα, στα Κυπριακά υπάρχουν σύνθετα όπως αεροπίννω "πίνω αέρα, μεταφορικά χάνω το χρόνο μου", αγιάγκαθο "το άγιο αγκάθι", φυλλοκρόμμυδο "το φύλλο του κρεμμυδιού". Στα Αϊβαλιώτικα συναντάμε τις λέξεις καρπουζουφλάδα "η φλούδα καρπουζιού", αρχουντουμαχαλάς "πλούσια συνοικία στο Μουσχονήσι", κουζουκουλός "αυτός που έχει δυσμορφία στα πόδια του". Στο Μιστί αξιομνημόνευτη είναι η σύνθετη λέξη γαραμπουγιά "η μαύρη βαφή", ενώ στη Καλαβρία χρησιμοποιούν το ριζζάφτι για τη ρίζα του αυτιού. Τέλος, μπορεί κανείς να βρει και άλλες σύνθετες λέξεις διάσπαρτες σε όλες τις νεοελληνικές διαλέκτους.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά των συνθέτων είτε στην Κοινή Νέα Ελληνική είτε στις Νεοελληνικές Διαλέκτους. Ένα από το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα των συνθέτων είναι η κεφαλή που είναι εκείνο το στοιχείο  που προσδίδει την γραμματική κατηγορία και τη σημασία στο σύνθετο. Η κεφαλή μπορεί να βρίσκεται είτε στο α’ συστατικό του συνθέτου είτε στο β’ συστατικό και έτσι να έχουμε ενδοκεντρικά σύνθετα με αριστερόστροφη κεφαλή π.χ. χαρτοπαίζω και ενδοκεντρικά με δεξιόστροφη κεφαλή, π.χ. ποντικοπαγίδα.  Ωστόσο, υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις εξωκεντρικών συνθέτων, που δεν έχουν την κεφαλή ούτε στο α’ αλλά ούτε και στο β’ συστατικό των συνθέτων. Στα εξωκεντρικά σύνθετα η κεφαλή βρίσκεται έξω από τον πυρήνα του συνθέτου (α’ και β’ συστατικό) είτε σε ένα παραγωγικό πρόσφυμα, π.χ. –η όπως στο κοκκινομάλλης (ο) ‘αυτός που έχει κόκκινα μαλλιά’ είτε σε ένα μηδενικό παραγωγικό πρόσφυμα (Ø) που υποθέτουμε ότι υπάρχει π.χ.  ανοιχτόμυαλος.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των συνθέτων είναι ο δείκτης σύνθεσης, το στοιχείο εκείνο που συνδέει τα συστατικά του συνθέτου μεταξύ τους. Συνήθως ο δείκτης σύνθεσης έχει τη μορφή –ο- και πιο σπάνια –α- για την ελληνική γλώσσα και τις νεοελληνικές διαλέκτους. Για παράδειγμα, στο σύνθετο τραπεζομάντηλο το –ο- συνδέει το α’ συστατικό τραπέζ(ι) με το β’ συστατικό μαντήλ(ι). Σε αρχαιοπρεπείς λέξεις ή σε λέξεις της αρχαίας ελληνικής συνήθως απουσιάζει ο δείκτης σύνθεσης, π.χ. νυκτιλαμπής, πανεπιστημιούπολη κ.α. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί αν θεωρήσουμε ότι αυτές οι λέξεις είναι μια μορφή απολιθωμάτων, οι λεγόμενες λεξικοποιήσεις από την αρχαία ελληνική.

Τα σύνθετα χαρακτηρίζονται, ακόμα, από έναν τόνο στη δομή τους και από μια διαβαθμισμένη σημασιολογική (α)διαφάνεια. Για παράδειγμα η λέξη ασπρόμαυρος είναι περισσότερο σημασιολογικά διαφανής από τη λέξη λεωφορείο, με την έννοια ότι η σημασία του πρώτου συνθέτου μπορεί να αναχθεί ευκολότερα από τα επιμέρους συστατικά του σε σχέση με τη σημασία του δεύτερου συνθέτου που πιο δύσκολα κανείς μπορεί να  καταλάβει τις σημασίες των δύο συστατικών.

Όσον αφορά τα είδη των συνθέτων, υπάρχουν πολλά ανάλογα τη σχέση που σημειώνεται ανάμεσα στα συστατικά τους. Για παράδειγμα, αν σημειώνεται σχέση εξάρτησης μεταξύ των συστατικών του συνθέτου τότε έχουμε περιπτώσεις όπως αγριάνθρωπος και λεμονοδάσος (το α’ συστατικό εξαρτάται/προσδιορίζει το β’). Αν σημειώνεται σχέση παράταξης, τότε έχουμε σύνθετα όπως ψωμοτύρι ή αλατοπίπερο.

Αυτά τα λίγα για τα γλωσσικά τερτίπια ή αλλιώς τις σύνθετες λέξεις στην Κοινή Νέα Ελληνική αλλά και στις Νεοελληνικές Διαλέκτους. Περισσότερες λεπτομέρειες θα σας πω στο επόμενο άρθρο.

Βιβλιογραφία

Ράλλη, Α (2005). Μορφολογία. Αθήνα, Πατάκης.

Morilan database, University of Patras.